Notities voor de bewegingswetenschappen naar aanleiding van ‘Huidhonger’ door Bruno Müller-Oerlinghausen en Gabrielle Mariell Kiebgis
Leestijd ruim 7 minuten
Zonder aanraking worden we ziek. Aanraken is voor mensen dus essentieel om te kunnen leven. Het boek ‘Huidhonger’ duikt met succes in die essentie. Uitgebreid wordt stilgestaan bij aanraking als een wederkerig proces. ’Huidhonger’ rekent daarmee bedoeld of onbedoeld af met raggende masseurs op luie lichamen zoals in veel sportscholen en sauna’s te vinden zijn en waar velen van ons nog dol op zijn.
Aanraken is wederkerig
Als ons grootste orgaan geeft de huid effecten bij en van aanraking door. Kenmerkend is daarbij dat de huid een tweerichtingsverkeer in communicatie kent. Het verkeer kan van buiten naar binnen en van binnen naar buiten gaan. Gebrek aan dit verkeer maakt ons ziek. Aandoeningen als depressie, tast-autisme en huidhonger kunnen gevolgen zijn van gebrekkig verkeer. Door aanraking van de huid ontstaat een besef van ons eigen ik. De huid kan bovendien een verscheidenheid van emoties uitdrukken. Daarbij communiceert de huid wie we zijn en brengt gevoelens over zoals met blozen of het krijgen van kippenvel en haren die overeind kunnen staan.
Kenmerkend voor onze tastzin is dat het zintuig zich nooit laat uitzetten. De tast zorgt ervoor dat we een ruimtelijke voorstelling van onze omgeving hebben. De mens heeft voor begrip van die omgeving eigenlijk geen andere zintuigen nodig. Ook wanneer we onze omgeving nauwelijks kunnen zien of horen blijft onze tastzin altijd aanwezig. Daaruit volgt dat de basis van ons begrip van de wereld, waaronder ook het contact met een ander, in de tastzin huist. Dat wat in de omgeving wordt aangeraakt, dus een actief proces is, geldt als ‘haptisch’.
Wanneer een prikkel ontvangen wordt, dus passief verwerkt wordt, geldt die verwerking als ‘tactiel’. Als we zeker van onze aanwezigheid willen zijn doen we een tactiele aanraking op onszelf. Zo weet ons ‘ik’ dat we in ons lichaam zijn. Het is om te weten dat het ik zichzelf heeft zoals het ik zich ook de eigen naam herinneren kan.
Door nieuwe ervaringen met aanraken zijn we iedere dag min of meer een nieuw lichaam. Beter dan het begrip ‘lichaam’ lijkt dan ook het woord ‘lijf’. Het woord ‘lijf’ heeft in de oorsprong verwantschap met de term ‘leven’. Daarmee wordt veranderlijkheid geduid. Een veranderlijkheid die wordt gevoed in een wederkerig proces. Aanraken is daarbij op te vatten als een non-verbale dialoog waarin met contact binnen de relatie diepe verbondenheid kan worden ervaren.
Hoe aanraken kan werken
Aanraken blijkt onder andere goed te werken bij kenmerken van anhedonie dat wil zeggen het onvermogen om vreugde te voelen. Het begrip is verbonden met vormen van depressie. Bij anhedonie kan zelfs de ervaring van pijn afgedekt zijn. Anhedonie kan bovendien een begrip van toekomst in de weg staan. Ten opzichte van zichzelf blijft iemand met vormen van depressie dan als het ware achter zichzelf. Aanraken kan dit patroon, al dan niet tijdelijk, doorbreken.
Aanraken biedt erotiek. Liefde en seksualiteit kunnen aan ons verschijnen. Dit kan op verschillende manieren gebeuren waaronder in de wereld van oude en nieuwe vormen van tantra. In laatstgenoemde vormen staat seksuele bevrijding voorop. In die nieuwe vormen is tantra een manier om jezelf als het waren te laten vallen in het contact door een via de huid in contact met elkaar zijn. Zo wordt genieten in het ogenblik mogelijk.
Aanraken raakt glans kwijt
Langzaam komt er, zo lijkt de ontwikkeling van vandaag de dag, minder variatie in de manier waarop we met elkaar contact leggen. Aanrakingen die ons sturen, zoals bij de keuze van een partner, raken in onbruik en daardoor vergeten. In deze tijd gelden aanrakingen snel als bedenkelijk, ongepast of zelfs onfatsoenlijk. Daardoor raakt aanraken als middel tot communicatie een glans kwijt.
Uit eerdere tijden weten we het één en ander over de manier hoe aanraking in de levens van mensen centraal heeft gestaan. De allereerste tekenen van aanraken vinden we in de verre oudheid in de gebieden die nu Irak, Syrië, Egypte en China omvatten. Het begrip ‘massage’ heeft waarschijnlijk een Arabische herkomst omdat het woord ‘massa’ duidt op een voelend betasten.
Aanraking raakte in de westerse cultuur in de Middeleeuwen verboden onder invloed van het toenmalige christendom. Terwijl zoiets als een liefdevolle aanraking in de ban raakte werden in die periode bestraffende aanrakingen als onderdeel van martelingen juist volop in de openbaarheid gebracht. Het doel van martelingen was om de vermeende duivel uit het lichaam te drijven.
De afstandelijkheid van aanraken die in de Middeleeuwen ontstond werd pas later, in de achttiende eeuw, enigszins overbrugd door de ontwikkeling van de dans aan de hoven. Toch bleef ook binnen de gebruiken van de dans in die tijd het aanraken voor de deelnemers eraan een lastige bezigheid.
Aan het einde van de achttiende eeuw en het begin van de negentiende eeuw ontwikkelde de Zweedse dichter, schrijver en schermmeester Pehr Henrik Ling zijn klassieke massagetechniek die ook wel de Zweedse massage wordt genoemd. Bij die ontwikkeling waren ook anderen betrokken.
Ontdekking van natuurlijke potentie
Misschien een nog een sterker fundament van aanraken vinden we in de twintigste eeuw met het werk van Wilhelm Reich in een periode van seksuele revolutie. Daarin kreeg lichaamsgerichte psychotherapie voet aan de grond als een nieuwe toepassing van de humanistische psychologie. Doel van de therapie was om de mens zich een natuurlijke potentie te laten ontvouwen.
Het besef van de mogelijkheid om de natuurlijke potentie van de mens te kunnen ontwikkelen werd voor een belangrijk deel ingegeven door de opkomst van de moderne-dans. In Duitsland introduceerde Mary Wigman begin vorige eeuw de expressiedans (‘Ausdruckstanz’). Daaruit konden zich later de danstherapie en lichaamsgerichte psychotherapie verder ontwikkelen.
Uit de vormen van aanraken en contact in de geschiedenis blijkt dat wij mensen onze persoonlijke ruimte afbakenen en vormgeven met allerlei gebruiken eromheen. Voelbaar voor velen is dat wij dit iedere dag, elk uur en elke minuut en seconde doen. Er bestaat in deze tijd zelfs een wetenschappelijke kaart die inzichtelijk maakt aan wie wij toestaan om ons op een specifieke lichaamsplek aan te raken. Die aanraking blijkt overigens niet alleen afhankelijk van de persoon maar ook afhankelijk van de plek.
Herinneringen slaat ons lichaam op. Een lichamelijke ervaring en de emotionele reactie die daarbij klaarblijkelijk hoort kan in dezelfde verbinding later worden opgeroepen. Onze huid blijkt verantwoordelijk voor de ervaring van de herinnering maar in alle complexiteit spelen andere zintuigen waarschijnlijk ook een rol. Ook de hersenen werken aan de situatie mee maar hoe is tot op de dag van vandaag onduidelijk.
Stoornissen in lichaamsbeleving
Neurologische en psychische ziekten kunnen gepaard gaan met stoornissen in de lichaamsbeleving. Mensen een beroerte kunnen soms lichaamsdelen niet bewegen terwijl die niet verlamd blijken te zijn. Bij een Body Dysmorphic Disorder (BDD) blijkt er een overtuiging te bestaan van een onvolkomenheid van een lichaamsdeel. Bij Anorexia nervosa is de waarneming van de lichaam ernstig verstoord. Dit zijn enkele voorbeelden terwijl ook andere ziektebeelden voorkomen.
Vertekende lichaamsbeelden bij Anorexia blijken behandelbaar via het lichaam. Haptonomisch onderzoeker Martin Grunwald van de universiteit van Leipzig behandelt patiënten met huidnauwe en op maat gemaakte pakken als zij resistent blijken voor andere vormen van therapie. De neopreenkleding wordt inmiddels bij verschillende stoornissen gebruikt. Het gaat er daarbij om dat de kleding bewust kan maken van het onderscheid dat de patiënt maakt tussen het lichaam dat beleefd wordt en het feitelijke lichaam.
Harmonie tussen binnen en buiten
Het mag duidelijk zijn dat gevoelens, het gevoelsleven maar ook onze wensen sterk met het lichaam in verbinding staan waarmee binnen- en buitenwereld met elkaar kunnen samenvallen. De harmonie tussen binnen en buiten heet ‘coherentie’. Bij een vitale samenhang tussen binnen en buiten voelen we ons goed. Het gevoel van coherentie is dan ook essentieel voor onze gezondheid en verbonden met ons emotioneel-lichamelijke vermogen tot weerstand. Op basis van inzichten over coherentie kunnen mensen met bijvoorbeeld een burn-out met helend aanraken worden behandeld.
Primair zijn we naar buiten gericht. Wij mensen bestaan dankzij anderen of de ander in onze omgeving. Hoewel communicatie meestal met woorden verloopt blijkt aanraking een wezenlijke vorm van uitwisseling. Een aanraking die varieert van een handdruk tot een knuffelfeestje. De meeste mensen blijken met grote precisie zes verschillende gevoelens uit aanrakingen te kunnen afleiden: sympathie, dankbaarheid, liefde, irritatie, vrees en afkeer.
Behalve het afleiden van gevoelens uit aanraking kunnen we die ook zelf communiceren. Naast culturele en sociale voorwaarden speelt vooral de intelligentie van onze huid een belangrijke rol in de wederzijdse communicatie bij aanraken. Er wordt door ons, zo blijkt, gedurende het hele leven een soort bibliotheek opgebouwd van verschillende aanrakingen die te voelen en te gebruiken zijn.
Literatuur
Bruno Müller-Oerlinghausen, Gabrielle Mariell Kiebgis, ‘Huidhonger – aanraking is van levensbelang’, Uitgeverij AnkhHermes, VBK|Media, Utrecht, 2019