Notities voor haptonomie uit ‘Het vergelijken van het onvergelijkbare – Denken over inter-individualiteit en subjectiviteit bij Emmanuel Levinas – Een studie van de artikelen le Moi et la Totalité en la Substitution’ van Geurt Roffel
Leestijd ruim 7 minuten
De onthulling van de verschijning van de ander of het andere, zoals filosoof Emmanuel Levinas die beschrijft, lijkt een verbinding te hebben met de haptonomie. Daar waar voelen, de tastzin, een wederzijds erkend uitgangspunt is tot het maken van contact komt de ander steeds als vanzelf aan het licht. Er lijkt geen vooraf bedacht kader meer. In die ‘vrijheid van andersheid’ spelen de subjectiviteit van Emmanuel Levinas en de haptonomie zich af. Wetenschapper Geurt Roffel doet in zijn werk ‘Het vergelijken van het onvergelijkbare’ een poging om vanuit de door Levinas beschreven grenzeloze verantwoordelijkheid te komen tot een beschrijving van een humanere maatschappij. Daartoe moet het onvergelijkbare worden vergeleken. Uit die vergelijking volgen deze notities in het kader van haptonomie als een wetenschap en haptotherapie als een toepassing ervan. De aantekeningen kunnen ook andere doelen dienen.
Het gelaat van de ander
Voordat denken en doen een rol spelen in het maken van contact komt in het werk van Emmanuel Levinas een oorsprong van ons ‘zijn’ aan het licht die buiten de kaders valt van de reguliere zijnsleer. In wat aan het licht komt wordt de ander niet onthuld door een manier van denken. Een onthulling van de ander komt vanuit zichzelf aan het licht. Levinas beschrijft deze ervaring, los van ons denken en doen, als van een andere orde die toch zo dichtbij lijkt.
Het is de onthulling van de verschijning van wat Levinas benoemt als het gelaat van de ander en de uitdrukking van de ander die een sterke verbinding kent met de haptonomie. Haptonomie wordt hier opgevat als een wetenschap waarin de door Levinas beschreven fenomenen een rol spelen. Het is het voelen als een uitgangspunt van de haptonomie dat steeds plaatsvindt voor ons denken en doen. Het voelen, denken en doen vormen samen een triade waarmee wij ons gedag aansturen.
Het gelaat zoals Emmanuel Levinas dat beschrijft is geen symbool voor of afspiegeling van een ander. Geurt Roffel noteert daarbij dat een zintuiglijke studie van het gelaat mij geen wetenschap brengt over wie de ander is. Toch is het gelaat geen masker omdat er geen sprake is van verborgenheid. Daarom houdt de manifestatie van het gelaat in dat in een gelaat de ander zich laat zien. Een andersheid stelt zich daarin tegenwoordig die in niets voor mij, het ik, begrijpelijk is. Die tegenstelling houdt geen vijandigheid in maar juist een mogelijkheid tot gesprek vanuit een eigen onherleidbare singulariteit. Het begrip singulariteit wordt in het kader van dit artikel gemakshalve opgevat als uniciteit.
Totaal, oneindig anders
In het proces van de onthulling van de ander word ik mij van die ander bewust waarmee in de denkwijze van Levinas een andere werkelijkheid ontstaat. Die werkelijkheid is totaal anders dan mijn eigen werkelijkheid. Immers als een ander tot mij spreekt word ik ver-antwoord-elijk. Omdat ik verantwoordelijk ben zal ik de ander moeten antwoorden. De ander stelt mij daarbij in staat om, in een nieuwe werkelijkheid die ontstaan is, vanuit mijzelf te reageren op een andere werkelijkheid dan de werkelijkheid van de ander en ook van mijzelf is.
Van de ander zie ik alleen het gelaat. Ik verschil totaal, dat wil zeggen oneindig, van die ander. Omdat de ander zo anders is dan ik ben word ik mij van het feit bewust dat er iets bestaat dat mijn eigen natuur te buiten gaat. Het ik in mijn bewustzijn wordt op deze manier steeds geconfronteerd met wat niet begrepen kan worden. Die situatie leidt tot een terugdringing in zichzelf van het ik.
De terugkeer in zich
Uit de beschreven confrontatie met wat niet begrepen kan worden volgt dat die niet kan worden beheerst. Met die confrontatie wordt het ik dan ook gedreven naar een plaats die ligt voor het eigen bewustzijn. Dit is plek die Geurt Roffel beschrijft als de plek van voor de heerszuchtigheid van het ik. Het is deze terugkeer in zich die de subjectiviteit behelst van het ik.
Deze ineenkrimping van het ik stopt niet in zichzelf en gaat eraan voorbij. Voorbij het eigen zijn ontstaat daarmee een zijnde dat zo sterk door passiviteit getroffen is en zozeer wordt vervolgd door een ‘in zich’ dat het zijnde zich terugtrekt voorbij de grenzen van het eigen zijn. Het verschijnsel ‘in zich’ gaat voorbij de grenzen van de eigen identiteit en daarmee wordt ons bewustzijn uitgeschakeld. De communicatie tot de ander gaat bij Levinas voor eigen identiteit en bewustzijn zoals ons voelen voor denken en doen.
Bevrijding door grenzeloze verantwoordelijkheid
Voorbij de grenzen van eigen identiteit raakt de verantwoordelijkheid van het ik eindeloos. Die verantwoordelijkheid is ook de verantwoordelijkheid voor wat het ik niet voor de ander zou hebben gewild, zo tekent Geurt Roffel op. Het is de grenzeloze verantwoordelijkheid waardoor het ik steeds wordt bevrijd.
Een ‘wij’, het ‘samen’ zoals in haptotherapie vaak wordt gesteld, ontstaat buiten maatschappelijke structuren. Volgens Levinas gebieden twee gelijken elkaar op grond van hun eerbied voor elkaar. Daarbij beveelt de ander mij, het ik, omdat het ik hem zodanig acht dat hij mij beveelt om hem te bevelen. Daarop ontstaat een wij dat meer is dan slechts een optelsom van ik. Zo kan, zoals Geurt Roffel optekent, een gerechtigheid in de maatschappij ontstaan. Het is in dezelfde achting tot elkaar dat op een gevoelsniveau het ‘samen’ in het haptonomische contact doet ontstaan.
Een verantwoordelijke maatschappij
Geurt Roffel onderzoekt in zijn werk of het denken van Levinas vanuit de door de filosoof beschreven verantwoordelijkheid van het singuliere individu mogelijk is om komen tot een verantwoordelijke maatschappij. Een resultaat van zijn bevindingen is dat het vergelijken van het onvergelijkbare in het denken van Levinas een onhaalbare onderneming is. Roffel stelt dat een vergelijking van het onvergelijkbare per definitie onhaalbaar is. Immers wanneer het onvergelijkbare vergelijkbaar zou zijn vervalt de onvergelijkbaarheid. Een vergelijking tussen mensen zou onherroepelijk leiden tot een verlies van onze persoonlijkheid omdat de singulariteit verdwijnt.
Om toch een poging te doen om het onvergelijkbare te vergelijken doet Geurt Roffel een beroep op een inter-individueel systeem als een soort maatschappijvorm. Maar dat systeem moet ten behoeve van de vergelijking een antwoord hebben op ethische vraagstukken en verantwoordelijkheid. De verantwoordelijkheid kan niet enkel volgen vanuit het individu maar zou ook vanuit het systeem moeten volgen omdat er anders geen systeem is. Gevolg is dat verantwoordelijkheid in een inter-individueel systeem niet meer wezenlijk is voor het individu.
Verantwoordelijkheid als functie-taakomschrijving
In het denken van Emmanuel Levinas is een inter-individueel systeem nooit ethisch en verantwoordelijk, zo tekent Geurt Roffel op. In zo’n systeem zullen mensen ethisch functioneren maar verdwijnt de eigen verantwoordelijkheid. Die verantwoordelijkheid zal deel worden van een functie-taakomschrijving.
Omdat mensen in hun functioneren zich ervan bewust zijn dat zij nooit volledig samenvallen met hun functie ontstaat misschien alsnog een mogelijkheid om hen te positioneren in hun menselijkheid. Zo kan zichtbaar worden in welke mate mensen terugwijken als door een onkenbare ander buiten de systemen een beroep op hen wordt gedaan. Het individu wordt op die manier als het ware getoetst op de gevoeligheid voor een roep om rechtvaardigheid. Vanuit deze zienswijze kan een systeem ontstaan naar een steeds humanere maatschappij.
Volgens Geurt Roffel kan de beschreven zienswijze hoogstens als een begin gelden om naar aanleiding van de filosofie van Emmanuel Levinas te komen tot een vergelijking van het onvergelijkbare. Dat komt omdat de eigenheid van het vergelijken van het onvergelijkbare juist het onrecht bevat dat met het vergelijken zichtbaar wordt.
Geen rol maakt ook geen verliezer
Omdat de basis van de benadering van Emmanuel Levinas ligt in de singulariteit van het individu worden we bevrijd van de rol die we steeds spelen in onze maatschappelijke werkelijkheid. Toch dragen we in ons een wetenschap dat wij ons verantwoord gedragen. Omdat we bevrijd zijn van de rol in het spel van onze werkelijkheid is het individu, ben ik, geen verliezer meer. Het zijn misschien deze gegevens die de denkwijze van Levinas vanuit onze onderlinge singulariteit en solidariteit zo krachtig maakt.
Literatuur
Geurt Roffel, ‘Het vergelijken van het onvergelijkbare’, Boroko, 2002.
Eerdere items
Drs. Leander P. Tijdhof, ‘Ontvankelijkheid als verantwoordelijkheid’, http://haptonomiehaptotherapie.com/2016/01/18/ontvankelijkheid-als-verantwoordelijkheid/, Kennisweb haptonomie, Stichting Kenniscentrum Haptonomie Hapsis Utrecht (18 januari 2016).
Drs. Leander P. Tijdhof, ‘Bekoring van erkenning’, http://haptonomiehaptotherapie.com/2015/12/21/bekoring-van-erkenning/, Kennisweb haptonomie, Stichting Kenniscentrum Haptonomie Hapsis Utrecht (21 december 2015).
Drs. Leander P. Tijdhof, ‘Aanraken uit de leegte’, http://haptonomiehaptotherapie.com/2015/11/07/aanraken-uit-de-leegte/, Kennisweb haptonomie, Stichting Kenniscentrum Haptonomie Hapsis Utrecht (7 november 2015).
Drs. Leander P. Tijdhof, ‘Daar waar spreken stopt’, http://haptonomiehaptotherapie.com/2015/09/25/daar-waar-spreken-stopt/, Kennisweb haptonomie, Stichting Kenniscentrum Haptonomie Hapsis Utrecht (25 september 2015).
France Guwy, ‘Jij die mij aanziet’, http://haptonomiehaptotherapie.com/2015/08/31/emmanuel-levinas-jij-die-mij-aanziet/, televisieproductie, Hilversum (IKON) 1986.
Annotatie
Drs. Leander P. Tijdhof, ‘De ander zo dichtbij’, http://haptonomiehaptotherapie.com/2016/02/21/de-ander-zo-dichtbij/, Kennisweb haptonomie, Stichting Kenniscentrum Haptonomie Hapsis Utrecht (21 februari 2016).