Notities voor haptonomie bij ‘Verhalen over hoe we met elkaar omgaan’ met bijdragen van Klaas de Jong Ozn, Bob Goudzwaard, Herman Vekeman, Atti A. Noordhof, H. Wouters, Elma Oosthoek, Ineke Los-de Mare, Anna Terruwe, Marcel Derkse, A. Schortinghuis, Til Gardeniers-Berendsen, B.W.J.M. Banning, Addy Schortinghuis, Maurice Zundel, Janneke Kromhout en Drs. Edy Korthals-Altes
Leestijd ruim 7 minuten
In deze samenvatting van met name het tweede deel uit het werk ‘Verhalen over hoe we met elkaar omgaan’ in een samenstelling van A. Schortinghuis wordt een verwevenheid tussen het werk van psychiater Anna Terruwe en haptonomie verduidelijkt. Het tweede deel van het boek bestaat uit een uitgebreide nabeschouwing van Prof. dr. H. Vekeman naar aanleiding van verhalen die in het eerste deel zijn gepresenteerd. Tot in de jaren tachtig van de vorige eeuw was de verwevenheid tussen bevestigingsleer en haptonomie het sterkst. Later ontwikkelde iedere richting een eigen taal. In de haptonomie ontstond in die tijd een effectbejag dat met een wetenschap van affectiviteit weinig te maken kan hebben, betoogt Vekeman in zijn nabeschouwing.
Bevestiging zet een gevoelsontwikkeling in gang
Het is psychiater Anna Terruwe die in de vorige eeuw de door haar benoemde ‘frustratieneurose’ ontdekt en beschrijft. In haar zienswijze wordt de frustratieneurose gekenmerkt door gevoelens van diepe eenzaamheid, een onzekerheid over de eigen waarde en onvermogen om gelijkwaardig gevoelscontact aan te gaan. Er zijn vaak gevoelens van afwijzing en onveiligheid. Opvallend is dat lichamelijke en verstandelijke ontwikkeling zich bij mensen met een frustratieneurose normaal hebben ontwikkeld. Niet alleen de vaststelling van Terruwe op basis van haar ervaringen in haar praktijk is indrukwekkend. Misschien is nog wel indrukwekkender dat de frustratieneurose genezen kan worden.
Bij de genezing van een frustratieneurose speelt in de visie van Anna Terruwe het begrip bevestiging een centrale rol. Daarin mag ‘de ander geheel zijn zoals hij is, om te kunnen worden die hij is maar nog niet kan zijn, en hij mag zichzelf worden op zijn wijze en zijn uur’. Het is deze bevestiging waarmee geschonden gevoelens van eigenwaarde niet meer beleefd hoeven worden en die mensen in staat stelt om in een gelijkwaardig gevoelscontact te komen met anderen om hen heen.
In het genezingsproces van de door de psychiater beschreven frustratieneurose is het vinden van een tijdstip waarop een mens gevoelsmatig alleen gelaten is, geen gezond gevoel van eigenwaarde meer ontvangt en zich distantieert van anderen belangrijk. Een ontwikkeling van het gevoel kan van dit tijdstip af wanneer die uitkomt in de tijd van de betreffende mens in beweging worden gebracht. Uit het proces van de gevoelsontwikkeling is te leren hoe een mens verhinderen kan dat die in een frustratieneurose terecht komt.
Affectiviteit is een houding tot verborgen goedheid
In onze ontwikkeling worden wij geraakt. Zo is via het raken ieder van ons ter wereld gekomen. Het raken van de ander kan in de visie van Anna Terruwe gebeuren wanneer ik zelf geraakt ben. Deze affectiviteit ziet de psychiater en publiciste als een onderdeel van de pychische menswording: ‘meer en meer werd mij duidelijk dat affectiviteit te maken heeft met voorzichtig, respectvol en gratuit verwijlen van kwetsbare mensen bij elkaars verborgen goedheid’, schreef ze. Het is in een ontmoeting als een bij elkaar zijn zonder dat er iets hoeft. Wezenlijke goedheid kan niet worden getoond of uitstromen als die niet door de ander getoond wordt.
Gekenmerkt door belangeloosheid zoekt de bevestigende mens in de affectiviteit geen eigen gewin bij maar de goedheid van de ander. Daardoor wil de bevestigende mens worden geraakt. De ander zal daarop de bevestiger bevestigen omdat hij of zij geopend is en de goedheid van de bevestiger kan beamen. Daaruit volgt dat affectiviteit een houding is. In die houding kunnen we wachten op verborgen goedheid van een ander waardoor wij geraakt kunnen worden. Het raken binnen de affectieve houding manifesteert zich in een kleur van de stem, een blik in de ogen en de keuze van woorden en gebaren die gemaakt worden. Op die manier wordt de affectiviteit hoorbaar, zichtbaar en voelbaar.
Weerhoudende liefde is sleutel naar bevestiging
Dat de mens geen eigen gewin zoekt zoals in de affectiviteit blijkt ook uit de beschrijving van het begrip ‘weerhoudende liefde’ dat geïntroduceerd werd door Anna Terruwe. Liefde is in haar optiek een menselijk proces van geven en ontvangen. Het komt vaak voor, stelde ze vast, dat iemand de liefde niet geven kan. Sommigen geloven in het welbehagen van de liefde maar vinden in de liefde hun lijden. Om een mens voor het lijden te beschermen kan het proces van de liefde door één van de partners behoed worden. Daardoor krijgt de ander de tijd om zijn of haar manier te vinden om met liefde om te gaan. Deze gedachte van Terruwe gaat uit van het beginsel dat de liefde er is om de ander te laten zijn. In de relatie die met weerhoudende liefde ontstaat kan de ander worden beschermd en vastgehouden. De kracht van deze liefde wordt gevormd door een bereidheid om zich aan te passen aan wat de ander aankan. De weerhoudende liefde is te zien als een sleutel naar de bevestiging van de ander.
Een latere wetenschap van de affectiviteit
Bevestigingsleer en haptonomie zijn tot in de jaren tachtig van de vorige eeuw zeer sterk aan elkaar verwant. Vanuit die verwantschap spreken beide benaderingen nog in deze tijd min of meer dezelfde taal. In de vijftiger jaren interpreteerde Anna Terruwe het begrip ‘hapsis’ als een psychotactiel begrip. Vandaar dat de benadering van grondlegger Frans Veldman door Terruwe de naam ‘psycho-tactiele therapie’ meekreeg. Het was in het midden van de jaren zestig toen Veldman de naam ‘haptonomie’ introduceerde (een samengesteld begrip uit de Oudgriekse begrippen ‘hapsis’ en ‘nomos’) als een benadering die pas in de jaren tachtig werd verruimd tot een wetenschap van de affectiviteit. Het begrip ‘hapsis’ wordt in de haptonomische theorie van Veldman als ‘thymotactiel’ geduid. Vanaf deze splitsing ten aanzien van ‘hapsis’ zijn de bevestigingsleer van Anna Terruwe en de haptonomie van Veldman een eigen taal gaan spreken.
Thymotactiele affectieve bevestiging tegengesteld aan weerhoudende liefde
De thymotactiele affectieve bevestiging van Frans Veldman onthult het goede in de mens dat voelbaar aanwezig is. Daarin draait het niet om de functionaliteit van de voelbare aanwezigheid maar om de authenticiteit van de mens. Omdat in deze vorm van bevestiging de aanwezige, bevestigende liefde voelbaar wordt gemaakt staat deze bevestiging haaks op het begrip ‘weerhoudende liefde’ van Anna Terruwe. ‘Thymotactiel’ verwijst naar het begrip ‘thymos’. In de thymos, nabij het hart of in de adem, kan deze bevestiging worden waargenomen.
Zoals psychiater Terruwe ontdekte ook de grondlegger van de haptonomie Veldman bij de Nijmeegse hoogleraar Duynstee de opvatting van ‘een gevoelsleven dat door de redelijkheid wordt doorstraald en een redelijkheid die door gevoel wordt doortrokken’. Anna Terruwe ontwikkelde haar theorie over affectiviteit, effectiviteit en bevestiging op deze opvatting. Daarbij moet wel aangetekend dat al in 1950 de Nijmeegse hoogleraar Calon over het begrip bevestiging sprak en dat ook inhoud gaf.
Door aanraking ontstaat opening naar de wereld en de therapeut
Frans Veldman stelde in zijn tijd als fysiotherapeut vast dat de mens aangeraakt kan worden als een ding en als een mens. Als dit laatste het geval is dan verlaagt de spierspanning zich waardoor lichamelijke en psychische ontspanning ontstaat. Zo wordt een opening manifest naar de wereld en naar de therapeut. Door de openheid ontstaat ontmoeting met de ander of het andere waarmee ook de gehele persoon van de therapeut in het geding is.
In de haptonomie van Veldman zijn er drie vormen van bevestiging te onderscheiden. Ten eerste is er de existentiële bevestiging die een aanvaarding en erkenning behelst van het er-zijn in de menselijke leefwereld. Ten tweede kan de bevestiging als een rationele bestaansbekrachtiging worden benoemd. Deze bevestiging betreft de waardeverlening aan het individuele bestaan. In deze vorm is de bevestigingsleer van Terruwe gepositioneerd. De haptonomie introduceert de derde vorm van bevestiging die het wezen onthult van de mens in zijn intrinsieke waarde.
Bij aanspreken affectiviteit is effectiviteit geen element
De haptonomie zoals door grondlegger Frans Veldman werd bedoeld is grotendeels omgevormd. Heeft Veldman haptonomie gevormd tot een wetenschap van de affectiviteit, zo heeft haptonoom Ted Troost deze wetenschap omgevormd tot een methode waarmee de hoogste effectiviteit kan worden bereikt waaronder in de topsport. Daardoor is haptonomie op de kop gezet. Grondbeginsel van haptonomie is namelijk dat medemenselijkheid niet kan zonder bestaansbevestiging. In het proces van een wederzijdse erkenning gaat het om het aanspreken van de affectiviteit waarin effectiviteit geen element kan zijn.
Literatuur
Schortinghuis, A. (red.), ‘Verhalen over hoe we met elkaar omgaan – Terruwe reeks nr. 1’, Uitgeverij DAMON, Budel, 2006.
Eerdere items
Drs. Leander P. Tijdhof, ‘Zoeken naar de goedheid’, https://haptonomiehaptotherapie.com/2016/12/10/zoeken-naar-de-goedheid/, Kennisweb haptonomie, Stichting Kenniscentrum Haptonomie Hapsis Utrecht (10 december 2016).
Drs. Leander P. TIjdhof, ‘Goedheid als wezen van contact’, https://haptonomiehaptotherapie.com/2016/07/03/goedheid-als-wezen-van-contact/, Kennisweb haptonomie, Stichting Kenniscentrum Haptonomie Hapsis Utrecht (3 juli 2016).
Drs. Leander P. Tijdhof, ‘Vruchtbaarheid van openheid’, https://haptonomiehaptotherapie.com/2016/06/14/vruchtbaarheid-van-openheid/, Kennisweb haptonomie, Stichting Kenniscentrum Haptonomie Hapsis Utrecht (14 juni 2016).
Annotatie
Drs. Leander P. Tijdhof, ‘Een opening naar de wereld’, https://haptonomiehaptotherapie.com/2017/03/11/een-opening-naar-de-wereld/, Kennisweb haptonomie, Stichting Kenniscentrum Haptonomie Hapsis Utrecht (11 maart 2017).