Notities voor haptonomie bij ‘Emmanuel Levinas over psyche, kunst en moraal’ van Herman Bleijendaal, Johan Goud en Eleen van Hove (red.) met bijdragen van Herman Bleijendaal, Samuel IJsseling, Paul Moyaert, Cornelis Struyker Bodier, Jaques De Visser, Hubert Dethier, Annelies Schulte Nordholt, Adriaan Peperzak, Theo de Boer en Frans Jacobs
Leestijd ruim 6 minuten
In het hier besproken boek ‘Emmanuel Levinas over psyche, kunst en moraal’ wordt in diverse essays van verschillende auteurs over de werken van de filosoof een bijdrage gevonden aan een ‘weten’ ten aanzien van de mens. Ook wordt onder meer het werk van Levinas in relatie tot erotiek en kunst besproken. Laat het weten, de erotiek en de cultuur goeddeels ons bestaan bepalen. Voor de haptonomie kunnen de beschreven onderdelen over voelen, tasten en de rol van ritme van een speciaal belang zijn.
De ander op zichzelf
De studies van filosoof Emmanuel Levinas raken aan de grenzen van de psychologie en gaan daaraan voorbij. Ze worden gekarakteriseerd door wat aangeduid wordt als het psychisme, de innerlijkheid en ‘het ik’. Misschien zouden we het werk van Levinas kunnen scharen onder de noemer fenomenologische psychologie maar in die benaming doen we de filosoof tekort omdat in de psychologie niet het individu centraal staat en vooral draait om gemiddelde wetmatigheden. De wetmatigheden van functies, gedragingen en belevingen zijn in de psychologie telbaar of zichtbaar te maken. De mens is voor Levinas een subject waarvan de spiritualiteit dienstbaar is aan het naakte, behoeftige, in lichaam en wereld verankerde bestaan van de ander. Die ander blijft – net als ik – steeds op zichzelf gesteld.
Ons bewustzijn houdt voor ieder in dat ik mij aanwezig kan stellen voor mijzelf. Die aanwezigheid van mijn bewustzijn schept een zekere afstand tot mij. Omdat een mens bewustzijn is gaat het om een proces dat steeds leidt tot onrust. Het bewustzijn zorgt er ook voor dat ik alleen maar vrij kan zijn in een zekere verstarring. Deze situatie kan alleen door chaos worden ondergraven en veranderd. De filosoof verwijst dan ook in zijn werken naar kunststromingen als surrealisme, in zijn tijd moderne poëzie en ritmische, extatische vormen van dans.
Een ethische grenservaring
Onze gevoeligheid voor het gelaat van de ander bestaat eruit dat wij door die ander geraakt kunnen worden. En die aanraking doet zich ook voor in de situatie dat een ander bijna geen persoon (meer) is. Opmerkelijk in de laatstgenoemde situatie is dat het verdwijnen van voor mij herkenbare en vergelijkende eigenschappen de singulariteit, hier opgevat als een uniciteit, juist verhevigd wordt. Dit gegeven draagt bij tot wat Emmanuel Levinas aanduidt met doet begrip ‘il y a’. Het gaat hierbij om een grenservaring waarvan ethiek het fundament is en ‘eros’ een belangrijke rol speelt. Met het begrip ‘eros’ wordt met name verwezen naar aandacht en contact.
Het erotische verlangen bestaat uit de imaginaire captivatie van verliefdheid enerzijds en de extatische hartstocht naar de ander die steeds onbereikbaar blijft anderzijds. In de erotiek zoals door Emmanuel Levinas wordt geduid speelt de transcenderende beweging een rol. Een liefkozing gaat in die duiding voorbij aan het gelaat. Die brengt ons in contact met wat er is en met de sporen van het gelaat die achtergelaten werden. Op die manier wordt kennisgemaakt met zoiets als de nakende anonimiteit van de menselijke existentie waarin erotiek als meest intieme communicatie met de lichamelijke ander tegelijkertijd een contact betekent met het onpersoonlijke in die ander.
Aanraken in het ongrijpbare
Tijdens het voelen van de ander bij het aanraken wordt het ik gegrepen door de tweedeling van wat ik voel en het voelen zelf. Ik ben geen onbewogen buitenstaander meer en verlies controle. In ons voelen raken activiteit en passiviteit in elkaar verstrengeld. Voelend worden we gevoeld, strelend gestreeld en zuigend gezogen. Onze betrokkenheid op de lichamelijke ander is tegelijk een auto-affectie. In dit contact komt het subject los van zichzelf terwijl het aan zichzelf blijft verbonden.
De tastende hand is in de betrokkenheid met de ander niet gericht op het bezitten of op het grijpen van die ander. Een streling streeft geen bezit na. Genieten betekent slechts een bezeten zijn door een buiten zichzelf zijn. Het voelen in aanraking en streling wordt nooit bevredigd. In een eindeloze spiraalbeweging wordt het voelen enkel steeds verder uitgediept. In een onstuitbare, niet te stelpen dynamiek keert het subject zich vruchteloos binnenstebuiten en wordt steeds weer hartstochtelijk gegrepen door het ongrijpbare.
De ervaring met de ander
In de filosofie van Levinas is er geen sprake van een ego maar van de ander. Er is ook geen sprake van een ‘zijn’. Er is in zijn filosofie wel sprake van een ‘anders dan zijn’ of voorbij het wezen. Centraal punt in denkwijze van de filosoof staat het begrip verantwoordelijkheid. Daarbij gaat het steeds om een geroepen worden en zijn tot die verantwoordelijkheid. We zijn gijzelaars omdat wij de ander nooit ontgaan. De eisen die de ander aan ons stelt worden groter naarmate wij daaraan proberen te voldoen. Deze fundamentele structuren van ons mens-zijn kunnen leiden tot pathologie.
Een ontmoeting met de ander is een ervaring, zo verhaalt het hele oeuvre van Emmanuel Levinas. Voordat ‘ik’ tot het besef kom dat dit zo is ben ik al gerelateerd aan de ander. Mij overkomt de ander als een absolute verrassing. Die doet mij en doet ons uittreden uit een verwikkeling in een cultuur(-patroon). Daaruit volgt dat een ont-wikkeling altijd een communicatief verschijnsel is. Met het voorgaande in dit artikel op basis van het werk van Emmanuel Levinas lijkt het dat een mogelijkheid tot ontwikkeling eerder cultureel dan psychologisch bepaald wordt.
In onze cultuur is de filosofie van de taal die in de wetenschappen wordt verondersteld onhoudbaar omdat daarmee een aangenomen werkelijkheid geduid wordt. Elke ‘logie’ immers, of dit nu sociologie of psychologie of iets anders is, geldt als een manier van spreken met een discours; een ‘logos’. Maar spreken is in het werk van Levinas niet het gebruiken van een systeem van tekens om een gegeven of de aanwezige, lees aangenomen, werkelijkheid te duiden. Spreken is voor Emmanuel Levinas contact. In de denkwijze van de filosoof gaat het bij spreken om aanspreken en aangesproken worden. Het gaat om antwoorden en beantwoorden. Dit spreken gaat steeds gepaard met een zekere goedheid en gastvrijheid. Want wanneer ik met iemand spreek over iets geldt er een beroep op mij.
Een eigenaardige passiviteit
Een ontmoeting met de ander en het gelaat kan ook die met het andere zijn. Zonder de ontwikkeling van een speciale theorie ten aanzien van de kunsten heeft Emmanuel Levinas de werkzaamheid van die kunsten scherp doordacht. Zo leidt tijdens een proces van ver-beelding tot een esthetische werkzaamheid die uitmondt in een magie. Het is een magie die bij de beschouwer van de kunst leidt tot het proces dat een ‘eigenaardige passiviteit’ kan worden genoemd.
In die eigenaardige passiviteit wijst Levinas ons op de rol van het ritme in het proces. Want ritme zorgt ervoor dat we door een kunstwerk gegrepen en meegevoerd kunnen worden. Bij de beschouwer verdwijnt daaarbij het zelfbewustzijn en het bewustzijn wordt door een ritme als het ware opgeslorpt. Ik ben als beschouwer in die situatie als een ding tussen de dingen, alsof ik, steeds extern aan mijzelf deel uit maak van die gebeurtenis.
Het is een situatie waarin ik steeds mijzelf blijf.
Literatuur
Herman Bleijendaal, Johan Goud, Eleen van Hove (red.), ‘Emmanuel Levinas over psyche kunst en moraal’, Ambo/Baarn, 1991.
Eerdere items
Drs. Leander P. Tijdhof, ‘De ander zo dichtbij’, http://haptonomiehaptotherapie.com/2016/02/21/de-ander-zo-dichtbij/, Kennisweb haptonomie, Stichting Kenniscentrum Haptonomie Hapsis Utrecht (21 februari 2016).
Drs. Leander P. Tijdhof, ‘Ontvankelijkheid als verantwoordelijkheid’, http://haptonomiehaptotherapie.com/2016/01/18/ontvankelijkheid-als-verantwoordelijkheid/, Kennisweb haptonomie, Stichting Kenniscentrum Haptonomie Hapsis Utrecht (18 januari 2016).
Drs. Leander P. Tijdhof, ‘Bekoring van erkenning’, http://haptonomiehaptotherapie.com/2015/12/21/bekoring-van-erkenning/, Kennisweb haptonomie, Stichting Kenniscentrum Haptonomie Hapsis Utrecht (21 december 2015).
Drs. Leander P. Tijdhof, ‘Aanraken uit de leegte’, http://haptonomiehaptotherapie.com/2015/11/07/aanraken-uit-de-leegte/, Kennisweb haptonomie, Stichting Kenniscentrum Haptonomie Hapsis Utrecht (7 november 2015).
Drs. Leander P. Tijdhof, ‘Daar waar spreken stopt’, http://haptonomiehaptotherapie.com/2015/09/25/daar-waar-spreken-stopt/, Kennisweb haptonomie, Stichting Kenniscentrum Haptonomie Hapsis Utrecht (25 september 2015).
France Guwy, ‘Jij die mij aanziet’, http://haptonomiehaptotherapie.com/2015/08/31/emmanuel-levinas-jij-die-mij-aanziet/, televisieproductie, Hilversum (IKON) 1986.
Annotatie
Drs. Leander P. Tijdhof, ‘Ontwikkeling als communicatie’, http://haptonomiehaptotherapie.com/2016/03/22/ontwikkeling-als-communicatie/, Kennisweb haptonomie, Stichting Kenniscentrum Haptonomie Hapsis Utrecht (22 maart 2016).