Notities voor de haptonomie, haptotherapie en bewegingswetenschappen bij ‘Filosofie bij Herstelondersteuning – Opnieuw denken over geestelijke gezondheid’ met bijdragen van Dienke Boertien, Wouter Kusters, Gerard Visser, Paul Moyaert, Age Niels Holstein, Rob Sips, Bert van den Bergh, Joeri Calsius, Sanne van Driel, Henk Oosterling, Awee Prins en Mark Leegsma (red.)
Leestijd ruim 7 minuten
In de geestelijke gezondheidszorg is de herstelbeweging ontstaan uit de zoektocht naar een nieuwe positie van die zorg in de samenleving. In de zoektocht bleek dat welbevinden weleens uit onverwachte hoek kwam dan die vanuit de georganiseerde zorg. Een onverwachte hoek die vaak gekenmerkt wordt door een eigen en onvoorspelbaar maar authentiek proces waarin nieuwe balans en ruimte gevonden worden. Dit proces wordt nu geduid met het begrip ‘herstel’.
Herstel is nieuwe balans na betekenisgeving
Dat er een andere benadering nodig kan zijn voor genezing van een aandoening wordt bepaald door de ernst ervan. Vanuit dit gegeven komt het begrip ‘recovery’ voort. Bij dit herstel gaat het om persoonlijk en sociaal herstel. Er wordt hierbij geleerd om te kunnen leven met beperkingen en lijden. Bij deze processen van herstel blijkt het belangrijk om stil te staan bij de betekenis van de aandoening voor het leven van de cliënt.
Onduidelijkheid over de kern van ‘herstel’ in de geestelijke gezondheidszorg blijft ondanks het voorgaande dan wel troef maar de vraag naar op dat herstel georiënteerde zorg neemt toe. Behalve betekenisgeving staan zingeving en existentiële vragen in die zorg centraal. Wat deze begrippen precies behelzen blijft onduidelijk. Zo wordt er ook weleens gewezen op spiritualiteit maar is er niet uitgewerkt wat ermee wordt bedoeld.
Bio-psycho-socio-model praktisch ongelijkwaardig
Bij herstel in de geestelijke gezondheidszorg wordt met de term bio-psycho-socio verwezen naar een drievoudige aanpak van het probleem van een cliënt. De term suggereert een gelijkwaardigheid tussen biologische, psychologische en sociale factoren die bij een ziekteproces om de hoek komen kijken. Toch blijft er in de praktijk van de zorg een nadruk op het biomedische denken liggen. Psychologische en sociale factoren worden al te vaak als ‘leuk voor erbij’ beschouwd.
Het lichaam als een affect-regulator
Psychologische en sociale factoren zijn belangrijk om in ogenschouw te hebben omdat het lichaam als een affect-regulator functioneert. Ervaringen worden vertaald in ons lichaam en laten blauwdrukken achter die spanning veroorzaken in spieren en andere systemen. Door bijvoorbeeld een spierpantser als een beschermingslaag in het lichaam, zoals het werk van Wilhelm Reich ons heeft geleerd, ontstaat een ander functioneren van mensen.
Een narratieve benadering geeft presentie
Voor de analyse van de betekenisgeving bij een probleem schieten biomedische modellen domweg tekort. Er blijken geen neuro-wetenschappelijke inzichten bij nodig. Bij de vorming van de betekenis lijken eerder de fenomenologie en de semiotiek een uitkomst te kunnen bieden. Tegenover het bio-psycho-socio-model wordt daarom bij herstel een narratieve benadering gesteld.
In de narratieve benadering wordt geen nadruk gelegd op symptomen maar op de beschouwing van de cliënt van zichzelf. Cliënten worden uitgenodigd in het proces van herstel om het eigen verhaal te maken. Het maken van het verhaal op zich blijkt al een helende werking te kunnen hebben. Omdat een cliënt in dit proces wordt gehoord ontstaat erkenning. Daaruit volgt een presentie-benadering als een aanwezig zijn voor de ander die door een zuiver contact, als in haptotherapie, gekarakteriseerd kan worden.
Existentiële professionaliteit in presentie
In de Griekse oorsprong van het begrip betekent ‘therapie’ een bijstaan van de ander. Om iemand te kunnen bijstaan is nabijheid in een presentie-benadering vereist. Helaas wordt in de hedendaagse hulpverleningspraktijk een professionele distantie op een manier gebezigd waarbij afstand en onbegrip aanwezig lijken. Empathie is niet genoeg voor het bijstaan. De houding van hulpverleners zal in een presentie-benadering gericht moeten zijn op een eigen existentiële professionaliteit.
Een herstel is gericht op verhoudingen
Zo bezien behelst het herstel aandacht voor menselijke verhoudingen zoals die tot de ander, het lichaam, de rollen en het eigen zelf. Bij ‘herstel in het hoofd’ worden cliënten passieve ontvangers van behandelingen terwijl herstel op de verhoudingen gericht kan zijn. Herstel tot het eigen zelf heeft dus alles te maken met een herstel van een eigen wordingsproces waarbij nieuwe verhoudingen kunnen ontstaan. Op die manier vindt een individu een eigen weg vooruit.
Verruimtelijking, afstemming en interesse
In verhoudingen speelt afstemming een cruciale rol. Gebrekkige afstemming tot de omgeving kunnen immers oorzaken zijn voor ziekten die met angst en depressie te maken hebben. Bij afstemming speelt verruimtelijking, een vermogen waarover wij beschikken, een rol omdat die een nieuwe eigen ruimte voortbrengt. Dit haptonomische fenomeen is onze oorspronkelijke vorm van deelname aan de wereld. ‘Binnen’ en ‘buiten’ gaan bij die deelname in elkaar over.
Een herstel opgevat als slechts naar een heelheid van een individu is met oog op herstel van verhoudingen maar ook met het oog op de huidige maatschappelijke ontwikkelingen te beperkt. Met onze interesse (‘inter-esse’) immers, een tussenzijn, verandert in de nieuwe netwerksamenleving ons doen. In deze ecosystemiek vindt steeds een afstemming plaats op fysieke, sociale en mentale uitdagingen die gezondheid bepalen. Het is dit netwerkdenken dat er op termijn voor kan zorgen dat ons huidige onderscheid tussen gezond en ziek verdwijnt.
Literatuur
Mark Leegsma (red.), ‘Filosofie bij Herstelondersteuning – Opnieuw denken over geestelijke gezondheid’, Kenniscentrum Phrenos, Stichting Psychiatrie en Filosofie, Utrecht, 2018
Dankzegging
Annotatie