Notities voor de haptonomie en de bewegingswetenschappen naar aanleiding van ‘Respect in een tijd van sociale ongelijkheid’ van Richard Sennett
Leestijd ruim 8 minuten
Gebrek aan respect wordt vaak als beledigend of kwetsend ervaren. We moeten dus een zeker begrip hebben van wat respect is omdat klaarblijkelijk onze sociale relaties daaraan worden getoetst. Respect heeft zo beschouwd veel te maken met samenleven. De gecompliceerde relatie tussen de samenleving en het individu probeert socioloog Richard Sennett in zijn boek ten aanzien van ons begrip van respect in kaart te brengen.
Voor elk levensverhaal en zelfrespect is talent nodig
De ontwikkeling van individueel talent heeft te maken met het opbouwen van zelfrespect. De ontwikkeling ervan impliceert dat iemand iets goed wil doen om iets goed te doen. De ‘motor’ achter die ontwikkeling is dat het individu ergens deel van uitmaakt. Als we zelfrespect verliezen raken we de kunde voor de opbouw van ons zelfrespect kwijt. Een persoonlijke zoektocht op weg naar een samenhangend levensverhaal, zo nodig voor zelfrespect, raakt zoek.
Bij het zoeken naar het samenhangende levensverhaal ontstaat een cultureel kapitaal. Daarmee wordt een netwerk bedoeld van relaties en contacten. Hoe meer cultureel kapitaal, hoe kleiner de kans dat het individu terugvalt waarmee zelfrespect aangetast wordt.
Respect voelen is nog geen respect tonen
Overigens leidt het voelen van respect niet automatisch tot het tonen ervan, stelt Richard Sennett. Dat komt omdat ongelijkheid tussen mensen in beginsel onbehagen voortbrengt. Het tonen van respect kan door de ongelijke ander als geringschattend ervaren worden en daarmee onbehagen oproepen. Ook bewustzijn van eigen verworvenheden bijvoorbeeld kan onbehagen voortbrengen. Klaarblijkelijk hebben respect en gelijkheid sterk met elkaar te maken.
Respect is geen sympathie
In het leven van alledag verwarren we onszelf met anderen. In die situatie ontstaat sympathie. Met sympathie worden verschillen overbrugd die de onderlinge samenwerking kunnen verhinderen. De identificatie met de ander via sympathie wordt als snel verward met respect. Terwijl respect, zoals eerder beschreven, op een geheel andere manier ontstaat.
Toch is onderlinge afhankelijkheid de bindende factor in het leven met anderen. Die verbinding wordt stelselmatig de kop ingedrukt door de overtuiging dat afhankelijkheid een schande is. In het publieke domein van ons leven wordt afhankelijkheid gezien als vernederend. Die zienswijze komt voort uit allerlei stellingnamen over wat volwassenheid in zou houden. Afhankelijkheid zou zelfs kinderlijk gedrag in volwassen mensen oproepen, stelt de ‘These van infantilisering’ van Daniel Patrick Moynihan.
Zonder samenwerking zouden we niet ter wereld komen of uiteindelijk sterven. In die samenwerking wordt gegeven en genomen. De ander iets geven om in de samenwerking te manipuleren wordt ‘largesse’ genoemd. En met ‘caritas’ streeft de schenker ernaar om een goed persoon te zijn. Het was filosofe Hannah Arendt die stelde dat het doel van liefdadigheid slechts het helpen van de ontvanger van de hulp zou moeten zijn. Gevoelens van de gever, zo haalt Sennett de filosofe aan, zouden niet relevant moeten zijn. Goede zorg is zo beschouwd de zorg zonder mededogen.
Rituelen zijn fundamenteel bij samenwerken
In het samenwerkende, sociale leven gebruiken we onze rituelen om ons met elkaar steeds te kunnen laten verknopen. Meestal zijn ze vrij ingewikkeld. Een sociale ‘tekst’ ontstaat dan ook door vallen en opstaan. Dit proces duurt tot het moment dat die in ons geheugen is gegrift. Rituelen zijn zo fundamenteel aan samenwerking dat het volgens Richard Sennett moeilijk is om ervaringen erover uit te wisselen. In begeleidingen op basis van de haptonomie, zoals haptotherapie er één van is, worden steeds pogingen gedaan om die ervaringen met samenwerken uit te wisselen.
Zonder de ideeën te kunnen bevechten die anderen over je hebben blijkt het staan in de wereld een moeilijke zaak. Impliciete aannames van de ideeën staan dikwijls een verklarende relatie met anderen in de weg. De verklarende relatie dooft namelijk het revolutionaire vuur in ons dat we met het staan in de wereld menen te moeten associëren.
Het belang van efficiënte communicatie
In de sociale ‘tekst’ is efficiënte communicatie niet gebaseerd op hoeveel er kan worden gezegd maar gebaseerd op hoeveel er onbesproken kan blijven. Dit impliciete domein is ondersteunend aan onze emotionaliteit die hoort tot de ‘ontologische zekerheid’ zoals filosoof Merleau-Ponty die betitelt. Een zekerheid trouwens die altijd beschaamd wordt. Breuken in die zekerheid leiden tot stilstaan of naar buiten keren als een overgave. Bij die overgave lijken mensen zich vaak te fixeren op wat opgegeven wordt in plaats van wat gewonnen kan worden. Betrokkenheid ontstaat dan pas wanneer het gewone leven niet meer gewoon kan zijn in een zoektocht naar de zekerheid.
Ontwikkeling naar bureaucratisch talent voor respect
Over de middeleeuwen weten we dat een individueel talent tot respect kon leiden in de kleine samenlevingen van die tijd zoals het talent voor het zijn van een goede broodbakker. In de renaissance die daarop volgde domineerden vooral getalenteerde artiesten in de maatschappelijke bovenlaag. In de moderne tijd werden die ontwikkelingen gevolgd door een oordeel op het persoonlijke karakter van het individu dat tot respect zou kunnen leiden. Daarop ontstond toen een bureaucratisch talent dat langzaam maar zeker steeds verder van uitvoerend talent af kwam te staan. Vaardigheden bleken in de moderne tijd niet langer voor iedereen te begrijpen waarmee een publiek als toeschouwer ontstond of mensen als onderdanen werden gezien.
Het is die moderne tijd die uitnodigt om jaloers te kunnen zijn. Het enige dat we op basis van de eerder geschetste ontwikkeling hoeven doen is een succesvol imiteren van de ander om tot een zeker respect te komen. Maar zodra we dit doen kan het zijn dat we ons zelfrespect verliezen. Een aanstootgevende vergelijking tussen mensen zou trouwens niet aanstootgevend hoeven zijn als we niet iemand anders zouden willen zijn dan wie we zijn, stelde filosoof Rousseau in 1756. Rousseau maakte onderscheid tussen ‘amour de soi’ (het natuurlijke sentiment dat ieder aanzet tot zelfbehoud) en ‘amour-propre’ (het kunstmatige sentiment dat ieder aanzet tot hogere achting van zichzelf dan van de ander).
Moderne bevelvoering maakt autonomie tot helse klus
In de moderne ontwikkeling is, in aansluiting op wat eerder beschreven werd, de huidige bureaucratie een gevolg van een geschiedenis waarmee in deze tijd grote bedrijven als grote legers functioneren. Bedrijven hebben veelal een sterke bevelvoering ontwikkeld om besluiten aan de top over te brengen in de rest van het bedrijf. Binnen dit militaire model van kapitalisme wordt individueel talent buitenspel gezet en dienstbaarheid aan het geheel ontwikkeld tot een sociale eer. Ontwikkeling van een autonomie kan daardoor een helse klus worden.
De periode waarin een mens een afhankelijk kind blijft is in de moderne tijd toegenomen. De periode van adolescentie is nieuw omdat eerder een kind van acht jaar al als beginnend volwassene werd gezien. Dezer dagen wordt teruggekomen op de huidige fasering van kindertijd en volwassenheid. We komen er nu achter hoe jeugdervaringen doorwerken in de volwassenheid. Mogelijk kleurt de nieuwe zienswijze de rol van afhankelijkheid en daarmee het respect anders in.
Respect is een wederkerigheid in de relatie
Respect is geen prestige, status of sociale eer. Respect heeft wel te maken met de wederkerigheid binnen een relatie. We doen dit vanuit karakter dat ontstaat uit de menselijke relaties die we hebben en waarin we ons kunnen uitdrukken. In de volle reikwijdte van het begrip geldt karakter bovendien als een kritische maatstaf waaraan we iets kunnen afmeten dat voorkomt in het vocabulaire dat met respect te maken heeft. Karakter wordt op verschillende manieren gevormd: enerzijds door zelfontplooiing waarin talent en vaardigheid ontwikkeld worden en anderzijds door de zorg voor het eigen ik. Van karakter is uitwisseling een sociaal onderdeel zoals het klappen na een theatervoorstelling.
Het belangrijkste wapen tegen een aanstootgevende vergelijking waartoe de moderne tijd, zoals eerder besproken, uitnodigt is een vakmanschap door genoemde zelfontplooiing. De energie die gepaard gaat met vergelijken kan op die manier herfocust worden omdat geprobeerd wordt een handeling door (en voor) de vakman zelf ‘goed’ te krijgen. Zo houdt een vakman in een ongelijke wereld immer zijn zelfrespect.
Respect en autonomie grenzen aan elkaar
In meer of mindere mate verlenen mensen autonomie aan anderen. Zo kan het dat het begrip in de geschiedenis op verschillende manieren ingevuld werd waarmee ook duidelijk is dat het verschaffen van autonomie geen simpele handeling is. Autonomie grenst aan respect omdat in autonomie wordt geaccepteerd dat niet alles van een ander begrepen kan worden. Hoewel autonomie gezien kan worden als een krachtig middel tot gelijkheid gaat het, zoals bij sympathie, niet om de gelijkheid van het begrip over een situatie maar over een ondoorzichtige gelijkheid tussen mensen. Een geaccepteerde ondoorzichtigheid bepaalt het bestaan van de autonomie. In de bureaucratische maatschappij worden trouwens zelden handen vuilgemaakt aan autonomie. Zo wordt bijvoorbeeld de dakloze niet behandeld als iemand met expertise op het gebied van dakloosheid.
Respect kunnen we doen met eerbied en insluiting
Respect is iets dat wij kunnen doen. Het tonen ervan gebeurt niet zomaar. Het begrip heeft te maken met eerbied en insluiting. Daarin besluit een luisteraar wanneer er niet geïnterrumpeerd wordt en beslist de spreker wanneer op een reactie wordt aangestuurd. Lichaamsbewegingen, waaronder oogcontact, creëren binnen het respect verbinding. Terwijl in theorie terughoudendheid afstand betekent en zelfs kan leiden tot het verbreken van verbinding leidt in bijvoorbeeld muziek minder sterke presentie tot distinctie en articulatie binnen een compositie. Zo blijkt terughoudendheid aanwezigheid sterk kenbaar te kunnen maken.
Terwijl een economische uitwisseling een kortdurende transactie behelst maakt rituele uitruil in de altijd asymmetrische relatie tot de ander een uitwisseling tot een langdurig iets. Is in het kapitalisme een snelle afloop van een transactie de regel; in sociale projecten stutten rituelen een samenwerking waarin projecten niet afgerond hoeven raken. Een rituele uitruil doet mensen naar buiten keren. Die rituele uitruil als houding is dan ook karaktervormend en daarmee noodzakelijk voor een persoonlijke ontwikkeling. Zo hoort wederkerigheid tot het fundament van respect.
Mensen met respect behandelen kan nooit een bevel zijn. Er zijn alleen randvoorwaarden voor respect zoals hier beschreven werden. Iets maken van jezelf, voor jezelf zorgen en anderen helpen kunnen ervoor zorgen dat respect eerder toeneemt dan afneemt. Gelijkheid tussen jou en de ander wordt bereikt door autonomie waarmee je in anderen accepteert wat je niet van hen begrijpt. In de processen naar autonomie en respect huizen je gedragskeuzen.
Literatuur
Richard Sennett, ‘Respect in een tijd van sociale ongelijkheid’, Uitgeverij Byblos, Amsterdam, 2003
Eerdere items
Drs. Leander P. Tijdhof, ‘Belichaming tot samenwerking’, https://haptonomiehaptotherapie.com/2019/06/27/belichaming-tot-samenwerking/, Kennisweb haptonomie, Stichting Kenniscentrum Haptonomie Hapsis Utrecht (27 juni 2019)
Drs. Leander P. Tijdhof, ‘Het belang van het ongemak in de ruimte’, https://haptonomiehaptotherapie.com/2019/02/13/het-belang-van-het-ongemak-in-de-ruimte/, Stichting Kenniscentrum Haptonomie Hapsis Utrecht (13 februari 2019)
Dankzegging
Annotatie
Drs. Leander P. Tijdhof, ‘Waarom respect een gedragskeuze is’, https://haptonomiehaptotherapie.com/2019/09/18/waarom-respect-een-gedragskeuze-is/, Kennisweb haptonomie, Stichting Kenniscentrum Haptonomie Hapsis Utrecht (18 september 2019)